PHÁT TRIỂN LOGISTICS NÔNG NGHIỆP VÙNG ĐỒNG BẰNG SÔNG HỒNG: BẮT ĐẦU TỪ CẤP XÃ

Trong bối cảnh nông nghiệp Việt Nam đang chuyển mình mạnh mẽ theo hướng hiện đại hóa, số hóa và hội nhập sâu rộng, logistics không còn là câu chuyện của doanh nghiệp lớn hay các chuỗi siêu thị, mà đã và đang trở thành một phần cốt lõi trong chiến lược nâng cao giá trị sản phẩm nông sản ngay từ cấp cơ sở. Đặc biệt tại vùng Đồng bằng sông Hồng – nơi có mật độ dân cư dày đặc, quy mô sản xuất nhỏ lẻ nhưng ổn định và giàu tiềm năng – việc tổ chức lại logistics nông nghiệp từ cấp xã chính là một trong những hướng đi thiết thực, bền vững và ít phụ thuộc vào vốn đầu tư lớn.

Thực tế cho thấy, phần lớn các xã hiện nay vẫn đang gặp nhiều khó khăn trong khâu tổ chức chuỗi cung ứng đầu nguồn. Nông sản được thu hoạch theo thói quen, mang tính tự phát, trong khi lực lượng vận chuyển nhỏ lẻ lại không được điều phối hiệu quả. Hợp tác xã – đơn vị có thể đóng vai trò hạt nhân – phần lớn vẫn đang tập trung vào sản xuất mà chưa phát huy vai trò điều phối logistics. Mặt khác, các dữ liệu về sản lượng, lịch thu hoạch, xe vận chuyển, hay điểm giao nhận chủ yếu được quản lý cảm tính, thiếu minh bạch và không có công cụ hỗ trợ số hóa phù hợp với năng lực cán bộ cơ sở. Tất cả những điểm yếu này không chỉ làm gia tăng tổn thất sau thu hoạch mà còn kéo theo chi phí logistics nông nghiệp tại vùng Đồng bằng sông Hồng ở mức cao, dao động từ 20 đến 25% giá trị sản phẩm – một con số không nhỏ với các sản phẩm nông nghiệp vốn có biên lợi nhuận thấp.

Trước thực trạng này, một tư duy mới đang được đề xuất và từng bước thử nghiệm tại nhiều địa phương: đưa cấp xã trở thành đơn vị “hạt nhân logistics nông nghiệp cộng đồng”. Tư duy này không bắt đầu bằng kho, bến hay xe tải lớn, mà bắt đầu bằng tổ chức lại con người, quy trình và dữ liệu ngay tại địa phương. Từ đây, một số mô hình đã được xây dựng phù hợp với điều kiện thực tế của từng xã, như mô hình tổ logistics chuyên sản phẩm, nơi mỗi nhóm hộ sản xuất cùng một mặt hàng (ví dụ chuối, rau, gà…) được gom lại dưới sự điều phối của tổ trưởng, người thu gom, tài xế và người sơ chế. Các tổ này hoạt động theo lịch cố định trong tuần, thu phí dịch vụ linh hoạt, đảm bảo tính công bằng và hiệu quả. Một số HTX đã chuyển đổi vai trò thành “trạm logistics cộng đồng”, làm nhiệm vụ điều phối lịch giao hàng, kết nối đơn hàng, sắp xếp phương tiện và tiếp nhận đầu ra, kể cả cho các hộ không phải thành viên HTX. Mô hình này cho phép tận dụng mọi nguồn lực có sẵn tại xã như xe ba gác, sân đình, nhà văn hóa làm điểm trung chuyển tạm thời, mà không cần đầu tư thêm tài sản.

Đặc biệt, trong xu hướng số hóa nông nghiệp, các xã hoàn toàn có thể sử dụng các công cụ đơn giản như Google Sheet, Zalo Form, Excel để lập bảng đơn hàng, cập nhật lịch vận chuyển, chia ca tài xế và tổng hợp sản lượng. Cán bộ HTX, đoàn viên thanh niên, hoặc tổ viên logistics có thể đảm nhận việc nhập liệu và giám sát vận hành theo cách rất trực quan, phù hợp với trình độ sử dụng điện thoại thông minh của người dân hiện nay.

Ở cấp độ cao hơn, các xã có thể liên kết thành cụm, chia sẻ chức năng logistics với nhau theo kiểu liên xã. Một xã chuyên gom hàng, xã khác đảm nhiệm sơ chế, xã thứ ba phụ trách liên hệ doanh nghiệp và giao hàng. Mô hình liên xã logistics vùng nguyên liệu này giúp tăng quy mô lô hàng, tiết kiệm chi phí đầu mối và mở rộng khả năng tiếp cận thị trường lớn như các siêu thị, nhà hàng, hoặc doanh nghiệp xuất khẩu.

Để triển khai hiệu quả, điều quan trọng là cần xây dựng bộ công cụ thực thi phù hợp với cán bộ cấp cơ sở. Việc này bao gồm sổ tay logistics xã, bảng dữ liệu mẫu, điều lệ tổ logistics cộng đồng, slide đào tạo cán bộ xã và HTX, cùng với sơ đồ tổ chức logistics đơn giản dễ hiểu. Bên cạnh đó, mỗi xã nên có ít nhất một cán bộ trẻ – có thể là đoàn viên – được huấn luyện về quản trị logistics, sử dụng công cụ số và điều phối thị trường. Tỉnh có thể hỗ trợ thí điểm bằng cách tổ chức tập huấn, cấp bộ biểu mẫu và tạo điều kiện kết nối liên xã theo cụm sản phẩm chủ lực.

Thay vì tư duy làm xong mới bán, sản xuất xong mới tìm thị trường, các xã có thể thay đổi theo hướng: có đơn hàng rồi tổ chức sản xuất phù hợp, có lịch giao hàng rồi mới thu hoạch. Điều này không chỉ giảm tổn thất mà còn tăng tính chủ động trong phối hợp và nâng cao uy tín với khách hàng. Khi dữ liệu được quản lý minh bạch, mọi người đều biết rõ ai làm gì, lúc nào, giao bao nhiêu, thì niềm tin và lợi ích cộng đồng sẽ trở thành chất keo bền chặt cho chuỗi cung ứng nông sản tại địa phương.

Tóm lại, phát triển logistics nông nghiệp tại vùng Đồng bằng sông Hồng không cần bắt đầu bằng những dự án hàng trăm tỷ đồng, mà cần khởi sự từ những thay đổi rất nhỏ ở cấp xã: tổ chức lại lực lượng, chuẩn hóa quy trình và số hóa công cụ quản trị. Khi mỗi xã biết cách vận hành logistics cho chính mình và chia sẻ với xã lân cận, thì cả vùng sẽ hình thành một hệ sinh thái logistics nông nghiệp cộng đồng bền vững – vừa hiệu quả về kinh tế, vừa phù hợp với điều kiện nông thôn Việt Nam giai đoạn chuyển đổi.

Tác giả: Chuyên gia kinh tế Nguyễn Thái Bình – Viện trưởng, Viện Ứng dụng Công nghệ AI và Thương mại số.